Vajpayee (r.) en Musharraf: ergens moest de draad weer worden opgepakt... (foto: Shanker Chakravarty)

Begin 1999 wordt een nieuwe buslijn van Delhi naar Lahore in gebruik genomen. De symbolische nieuwe verbinding tussen India en Pakistan krijgt alle aandacht. Premier Vajpayee pakt hoogstpersoonlijk de bus om in Lahore Nawaz Sharif te ontmoeten, dan nog premier van Pakistan. Het internationale imago van de twee landen heeft door de kernproeven van het jaar ervoor een flinke deuk opgelopen. Beiden hebben hun nucleair spierballenvertoon moeten bekopen met een flink aantal sancties. Een teken van goede wil kan dus geen kwaad. De trip wordt een succes. De gezamenlijke Lahore Declaration oogst alom lof. Niet het minst vanuit de westerse wereld, die in ieder positief teken een terugkeer naar het pre-nucleaire tijdperk meent te ontwaren. De twee debutanten hebben namelijk pijnlijk duidelijk gemaakt dat de atoombom niet voorbehouden blijft aan het selecte groepje van vijf landen dat de VN-Veiligheidsraad beheerst.

Escapade

Die goede stemming over Lahore is van korte duur. Anderhalve maand later gooien raketproeven - eerst door India, op de voet gevolgd door Pakistan - roet in het eten. Hoewel van tevoren aangekondigd, kunnen de proeven moeilijk als blijk van een verbeterde verstandhouding gelden. Nog in juni van hetzelfde jaar komt het tot hevige gevechten achter Drass en Kargil, wanneer moslimrebellen, gevolgd door Pakistaanse legereenheden, de bestandslijn overtrekken die Kashmir verdeelt. De escapade is naar verluidt het idee van een zekere generaal Pervez Musharraf. Zijn troepen moeten een paar week later, mede onder grote Amerikaanse druk, door Sharif worden teruggefloten.
  Het conflict laat meteen zien hoe dichtbij een kernoorlog kan zijn. Meermalen dreigen hoge officials het gebruik van de nieuwe bom niet te zullen schuwen. In oktober 1999 slaat generaal Musharraf terug. Met een staatsgreep zonder bloedvergieten zet hij zijn politieke rivaal Sharif aan de kant. De militairen zijn weer eens aan de macht in Pakistan. De generaal benoemt zich daags voor de reis naar Agra, "in het belang van de stabiliteit van het land", zelf maar tot president.

Indiase president K.R. Narayanan ontvangt zelfbenoemd president Musharraf van Pakistan (foto: V. Sudershan)

Gevoeligheden

En zo zit de man die twee jaar tevoren nog het brein was achter de grootste crisis tussen India en Pakistan in jaren, nu als president bij zijn Indiase gastheren aan tafel. Tot het ondertekenen van een gezamenlijke verklaring komt het uiteindelijk niet. De beschuldigingen zijn al snel niet van de lucht. India zegt dat Pakistan het 'grensoverschrijdend terrorisme' (lees: de Pakistaanse steun aan verschillende afscheidingsbewegingen in Kashmir) weigert te bespreken. Pakistan op zijn beurt neemt het India kwalijk de toekomst van Kashmir niet bovenaan de agenda te willen plaatsen.

Een maand na de bijeenkomst vliegen de verwijten nog altijd over en weer. Dat een open discussie over deze onderwerpen niet op de eerste de beste ontmoeting heeft plaatsgevonden, is op zich niet verwonderlijk. Hetzelfde geldt voor de nucleaire ontwapening. Voorbereidende ontmoetingen zullen eerst de verschillende gevoeligheden moeten wegmasseren. Ook zullen beide kemphanen de nodige moed moeten tonen om verdere stappen te zetten. De grootste winst van de top in Agra is dat beide landen weer op het hoogste niveau met elkaar praten. India heeft de stap durven nemen te onderhandelen met Musharraf, die juist onder hardliners van Vajpayee's BJP doorgaat voor de personificatie van het geweld in Kashmir. Positief is ook de afspraak dat de twee leiders elkaar jaarlijks zullen blijven ontmoeten, de ministers van Buitenlandse Zaken zelfs ieder half jaar. Die laatsten voegden begin augustus in Colombo al de daad bij het woord tijdens een voorbereidende bijeenkomst van de SAARC (South Asian Association for Regional Cooperation, zie INDIA Nu 131-132). Op het moment van schrijven van dit artikel, bestaat de kans dat ook Musharraf en Vajpayee zelf elkaar snel weer zullen treffen. Dat zou dan in New York gebeuren, waar op 25 september de Algemene Vergadering van de VN plaatsvindt.

Privé-initiatieven Anders dan in de officiële diplomatie vindt op het gebied van privé-initiatieven van burgers de laatste jaren al veel meer activiteit plaats. Vredesbijeenkomsten van Indiërs en Pakistani hebben vooral sinds de kernproeven een grote impuls gekregen. Een aantal voorbeelden uit de afgelopen maanden: Vijftien Pakistaanse kinderen tussen de vijf en twaalfjaar komen begin juni naar Chandigarh om samen met Indiase leeftijdsgenoten het toneelstuk Border-Border op te voeren. Het stuk is een initiatief van de Indiase Beston Foundation en het Ajoka-theater in Lahore. Een groep natuurbeschermers uit beide landen lanceert het plan om de Siachen-gletsjer, 's werelds hoogst gelegen oorlogszone, tot beschermd natuurgebied te verklaren. Daarmee zou niet alleen een eind komen aan een geldverslindend conflict om een nutteloos stuk ijs, maar krijgt ook de natuur in het zwaar gehavende gebied weer een kans. Aan de vooravond van de top in Agra komen vredesactivisten uit India en Pakistan bijeen in New Delhi. De conferentie wordt bijgewoond door leden van vredesgroepen uit beide landen. De organisatoren stellen een voorbeeldverklaring op voor de leiders van hun beide landen. Op uitnodiging van het Indo-Pak Forum for Peace and Friendship en de lokale organisatie Asha, komt een groep tienermeisjes uit Islamabad in juli op bezoek in Lucknow om te ontdekken hoe veel de twee landen met elkaar gemeen hebben. Van 4 tot en met 6 augustus organiseert de Association of Peoples in Asia een grote vredesconferentie in Chennai (Madras). Onder de aanwezigen zijn premier Singh van Madhya Pradesh, parlementariër Kuldip Nayyar en enkele gepensioneerde hoge militairen uit India en Pakistan. Voor een discussie over Kashmir schuiven Hurriyat-leiders Lone en Farooq aan. In de nacht van 14 op 15 augustus ontmoeten Indiërs en Pakistani elkaar zoals elk jaar aan de grens in Wagah, om de deling van hun landen bij de onafhankelijkheid te herdenken.

Staakt-het-vuren

Zeker is dat de vaart erin moet blijven. De wapenstilstand in Kashmir, die India eind vorig jaar eenzijdig afkondigde, was bepaald geen succes. Niet alleen door het aanhoudende geweld van de Lashkar-e-Taiba, de meest compromisloze verzetsorganisatie, maar ook omdat van Indiase kant een duidelijke politieke strategie ontbrak. Het bleef vooral bij getouwtrek rond het verlenen van visa aan een groep vertegenwoordigers van de Hurriyat, een van de meest invloedrijke organisaties in Kashmir, die in Pakistan met collega's in ballingschap wilde overleggen. Van Krishna Chandra Pant, de Indiase gezant die pas in april werd aangesteld om het staakt-het-vuren een meer politieke inhoud te geven, werd eveneens weinig vernomen. "Dialoog is een proces, geen gebeurtenis", zo verklaarde hij zijn rol in de luwte. Achter de schermen heeft hij besprekingen gevoerd met verschillende partijen. Verzetsgroepen die serieus vrede willen is een plaats aan de onderhandelingstafel aangeboden. Met het opzeggen van het bestand in juni lijkt de rol van Pant echter grotendeels uitgespeeld en is Kashmir terug bij af. Een aantal gruwelijke moordaanslagen van separatisten nam het toch al niet stevige draagvlak voor het bestand in Delhi weg. Het Indiase leger heeft zich op zijn beurt ook van zijn meer gewelddadige kant laten zien; het schoot in een half jaar tijd 587 vermeende militanten dood. Een poging de verhoudingen met de zwaar gefrustreerde bevolking van Kashmir te herstellen, liep daarmee uit op een teleurstelling.

Gemeenschappelijke vijand

Hoewel voortzetting van het diplomatieke proces noodzakelijk blijft, zou economische samenwerking wel eens de meest duurzame vorm van toenadering tussen Pakistan en India kunnen zijn. In zijn uitnodiging aan Musharraf noemde Vajpayee armoede "onze gemeenschappelijke vijand". Een impuls voor de slopende officiële handelsrelaties (een belangrijk deel van de handel tussen India en Pakistan is smokkel) zou beide landen baten. Zo betrekt Pakistan als 's werelds grootste thee-importeur vrijwel alle thee uit Kenia, terwijl het die veel goedkoper bij de oosterburen zou kunnen krijgen. Met opener grenzen zouden Indiase theeboeren er een enorme afzetmarkt bij krijgen en zouden de Pakistanen stukken goedkoper hun kopje chai kunnen drinken.

Een van de personen die op economisch gebied een rol achter de schermen speelt, is de Indiase miljardair Dirubhai Ambani. De voormalige pompbediende en specerijenhandelaar is eigenaar van 's werelds grootste petrochemische complex, dat zich bij Jamnagar in Gujarat uitstrekt over een oppervlakte van ruim dertig vierkante kilometer. Hier, dichtbij de grens tussen India en Pakistan en op maar vier dagen varen van de oliebronnen van het Midden-Oosten, kunnen tankers met een capaciteit tot driehonderdduizend ton hun olie lossen en laten raffineren. Jamnagar wordt ook als logische eindbestemming gezien van oliepijpleidingen vanuit de voormalige Sovietrepublieken Kazakstan, Oezbekistan en Turkmenistan, dwars door Pakistan. Naast een groot persoonlijk belang weet Ambhani zich gesteund door de Amerikanen, die de route als gunstig alternatief zien voor olietransport door Rusland en Iran. Ook van Musharraf is bekend dat hij geïnteresseerd is in de aanleg van het buizennet. Een ander oud plan dat weer is opgevat, is de aanleg van een gaspijplijn van Iran, door Pakistan naar India.

Stappen in deze richting zouden een doorbraak betekenen in de economische banden tussen India en Pakistan. Waar normaal de diplomatie als smeerolie voor handelsbelangen dient, geldt voor India en Pakistan het omgekeerde: de handel zal voor de vlag uit moeten gaan.