Mahatma Gandhi in Zuid-Afrika

Nelson Mandela leerde hij er niet kennen. Die moest nog geboren worden toen Mahatma Gandhi Zuid-Afrika in 1914 definitief verliet om terug te keren naar India. Maar Gandhi en de strijd tegen apartheid in Zuid-Afrika zijn een cruciale inspiratiebron voor elkaar geweest.

Gandhi had aanvankelijk geen enkele interesse in politiek. Hij probeerde na zijn rechtenstudie in Engeland een eigen advocatenpraktijk op te zetten in Mumbai, maar slaagde daar niet in. Gedesillusioneerd keerde hij terug naar zijn geboorteplaats Porbandar in de deelstaat Gujarat. Gandhi’s carrièremogelijkheden binnen zijn vakgebied zagen er somber uit. Daar kwam verandering in toen hij door een Indiase handelsorganisatie in het Zuid-Afrikaanse Pretoria gevraagd werd om daar voor een jaar te komen werken als jurist.

  Uit de trein gezet

Al kort na aankomst in Zuid-Afrika in 1893 kreeg Gandhi te maken met de implicaties van de rassenscheidingspolitiek. Hij kocht een eersteklaskaartje voor de trein van Durban, waar hij met de boot was aangekomen vanuit India, naar Pretoria. Onderweg klaagde een blanke medepassagier bij het treinpersoneel dat hij zijn coupé moest delen met een ‘koeli’. Gandhi weigerde in te gaan op het verzoek van het treinpersoneel om in de derde klas te gaan zitten. Daarop werd hij bij station Pietermaritzburg uit de trein gezet. Gandhi zou later zeggen dat deze gebeurtenis hem het meest heeft geïnspireerd om politiek actief te worden.

  Ingeperkte rechten

De handelsorganisatie waar Gandhi in dienst kwam werd door Indiase moslims gerund. Zij vormden de meest invloedrijke groep Indiërs in Zuid-Afrika en leefden voornamelijk in de Britse kolonie Natal.
Het waren welvarende moslims, rijk geworden in de handel. Daarnaast leefde er

De meeste Indiërs in Zuid-Afrika wonen in het oosten van het land, in de provincie KwaZoeloe-Natal. In Gandhi’s tijd vormde dit gebied de Britse kolonie Natal (1843 tot 1910). De provinciehoofdstad Durban staat bekend als de stad met de grootste Indiase gemeenschap buiten India.

een grote groep arme en laaggeschoolde hindoeïstische contractarbeiders met zeer beperkte rechten. Als jurist wilde Gandhi niet alleen de welvarende moslims vertegenwoordigen, maar ook de arme hindoes.
Hier ontwikkelde hij zijn gedachtegoed dat alle Indiërs één zijn, ongeacht geloof, kaste of welstand. Deze gedachte ontwikkelde hij gaandeweg verder en vormde een van de pijlers onder zijn filosofie die hij later in India toepaste bij de onafhankelijkheidsstrijd. Natal had een grote mate van zelfbestuur. Maar onder de blanke bevolking ontstond een groeiend verzet tegen ‘dreiging van de handelaren’. De ondernemende Indiërs hadden vele succesvolle bedrijven gesticht in Zuid- Afrika. Met elkaar werden die gaandeweg een stevig machtsblok. Verschillende wetten werden aangenomen waarbij immigratie en stemrecht van Indiërs werd ingeperkt.

  De politiek in

Gandhi sloot zich aan bij het toen pas opgerichte Natal Indian Congress en werd in korte tijd een prominente figuur binnen deze politieke partij. Hij onderscheidde zich door het schrijven van talloze politieke pamfletten en ook brieven aan de Britse koloniale macht, waarin hij pleitte voor het terugdraaien van de wetten die de rechten van Indiërs inperkten. De scherpte van de protestbrieven deed de Britten tenslotte besluiten de wetten aan te passen, om verdere politieke onrust in Natal tegen te gaan. Anti-Indiase sentimenten in Natal namen echter verder toe en Gandhi werd meerdere malen persoonlijk belaagd. Blanke Zuid-Afrikanen stonden niet achter het Britse besluit om Indiërs toch weer meer rechten te geven.

  Geweldloos verzet

Hoewel voor Gandhi de bereikte wetsaanpassingen nog niet voldoende waren, was het voor hem en het Natal Indian Congress toch een politieke overwinning. Hij was een bekend figuur geworden tot ver buiten Zuid- Afrika, vooral in India. Regelmatig keerde hij terug naar zijn geboorteland en hij probeerde er een leidende rol te krijgen binnen de Indiase onafhankelijkheidsbeweging. Daarvoor bleek de tijd echter nog niet rijp. Gandhi had nog onvoldoende draagvlak voor zo’n positie, en keerde telkens weer terug naar Zuid-Afrika. In 1903 zette hij daar de krant Indian Opinion op, waarin hij een aantal belangrijke stukken publiceerde over zijn filosofie van geweldloos verzet, dat hij Satyagraha noemde (letterlijk: vasthouden aan de waarheid). Later zou deze filosofie de ruggengraat vormen van zijn koers als politiek leider in India. En tot op de dag van vandaag inspireert zijn filosofie verzetsgroepen over de hele wereld.

  Omstreden

In Zuid-Afrika beïnvloedde Gandhi’s gedachtegoed in de eerste helft van de 20e eeuw direct de koers van het het African National Congress (ANC). Die koers was niet onomstreden omdat vooral jongere, fanatieke leiders binnen het ANC de blanke Zuid-Afrikaanse regering met gebruik van geweld omver wilden werpen en geen heil zagen in geweldloos verzet. Ook Nelson Mandela wilde aanvankelijk wel geweld inzetten als verzetsmiddel,

Gewapende verzetsmethoden ANC Gandhi’s filosofie van geweldloos verzet werd definitief door het ANC over boord gezet toen de Zuid-Afrikaanse politie in 1960 een bloedbad onder zwarte demonstranten in Sharpville aanrichtte. Tientallen demonstranten werden doodgeschoten. Dat was voor het ANC het moment om geweld te accepteren als middel om het blanke Zuid-Afrikaanse regime omver te werpen. Het ANC-leiderschap, onder wie Nelson Mandela, oordeelde dat de omstandigheden waarin de anti-apartheidsstrijd zich afspeelde om andere verzetsmethoden vroeg dan die van juridische en geweldloze middelen alleen. Het ANC richtte een gewapende, in het buitenland getrainde militaire groepering op, Umkhonto we Sizwe, die met regelmaat aanslagen pleegde op infrastructuur en andere voor de blanke regering vitale installaties.

maar de meer bedachtzame ANCleider Walter Sisulu was ervan overtuigd dat dit alleen maar tegen het ANC zou werken.
Een ander punt van bezwaar tegen de koers van geweldloos verzet was dat er een zekere achterdocht bestond onder de zwarte bevolking jegens Indiërs, die door het Britse koloniale bestuur op bepaalde punten werden bevoordeeld ten opzichte van de zwarte bevolking. Bovendien zouden Indiërs meer dan de zwarte bevolking onder invloed staan van socialistische en communistische principes. Sommige ANC-leiders waren in de eerste decennia van de 20e eeuw bang dat hun anti-apartheidsbeweging door buitenlandse communistische groeperingen gekaapt zou worden om hun invloed uit te breiden.

  Complot

Ook binnen het Natal Indian Congress waren Gandhi’s methoden niet onomstreden. Hij wekte de woede van partijgenoten toen hij met de blanke Zuid-Afrikaanse regering een compromis sloot over gehate pasjes die alle Indiërs van acht jaar en ouder verplicht waren bij zich te dragen. Bij zijn terugkeer in Zuid-Afrika na een reis naar India merkte hij dat zijn partijgenoten een complot tegen hem smeedden. Een reeks conflicten volgde en in 1913 trok hij trok zich definitief terug uit het Natal Indian Congress.

  Overwinning

Nog datzelfde jaar leidde hij een wekenlange protestmars van mijnwerkers die zich tot buiten de provinciegrenzen van Natal uitbreidde. Gandhi werd meerdere malen gearresteerd wegens opruiing, maar werd telkens op borgtocht vrijgelaten. Na zijn vrijlating voegde hij zich weer bij de protestmars waarop hij opnieuw werd gearresteerd. Het leek erop dat de demonstratie vanzelf zou doodbloeden omdat veel mijnwerkers na weken van protest weer naar huis wilden om hun normale leven op te pakken. Gewelddadig ingrijpen van de politie bij een spontane demonstratie in Natal gaf de protestmars onder leiding van Gandhi echter een nieuwe impuls. De blanke regering zag zich genoodzaakt gedeeltelijk toe te geven aan de eisen van de demonstranten. Het betekende een grote overwinning voor Gandhi.

  Terug naar India

In 1914 keerde Gandhi definitief terug naar India. Daar was voor hem de tijd nu wél rijp voor een leidende rol binnen de onafhankelijkheidsbeweging en de Congrespartij. Diverse Indiase politici, zoals partijleider Gopal Krishna Gokhale, kende hij al goed, omdat zij in de jaren daarvoor de Indiase gemeenschap in Zuid-Afrika hadden bezocht. Gandhi’s terugkeer naar India zou het begin markeren van de indrukwekkende rol die hij met zijn in Zuid-Afrika ontwikkelde filosofie van geweldloos verzet zou gaan spelen in de strijd voor Indiase onafhankelijkheid. Die lange politieke loopbaan vindt zijn oorsprong in 1893 in Zuid-Afrika, toen Gandhi werd verwijderd uit de trein van Durban naar Pretoria, omdat hij als Indiër in een voor blanken gereserveerde eersteklaswagon was gaan zitten.