Leningen alleen zorgen niet voor empowerment

  Status

De vrouwen die Basu sprak voor haar onderzoek vertelden haar over de veranderingen in hun leven. Zo voelen deze vrouwen zich zelfverzekerder en durven ze hun stem te laten horen op momenten waarop ze dat eerder niet deden. De vrouwen lenen allemaal in groepsverband en gaan naar bijeenkomsten toe, waardoor ze het gevoel hebben dat hun mobiliteit is toegenomen. Ook hun status is verhoogd nu ze kunnen zeggen dat ze deelnemen aan een groep die bij de organisatie is aangesloten. Kumar ziet dagelijks voorbeelden van empowerment. ‘Toen ik de eerste keer in een dorp aankwam en op een deur klopte, deed een vrouw open. Toen ze mij zag, iemand die ze niet kende, zag ik angst in haar ogen en rende ze naar binnen. Er stond een emmer met water die ze in haar haast omgooide. Ze had geen stoelen in huis. Vier of vijf jaar later nodigde ze me uit om binnen te komen, bood ze me een stoel aan en praatte ze met me. Dat is het verschil dat je ziet.’

  Overwerkt

Hoewel het aangaan van een lening een positieve invloed kan hebben, komen onderzoekers steeds weer tot de conclusie dat er meer nodig is dan het verstrekken van kredieten als het gaat om empowerment van vrouwen. De mate waarin vrouwen beslissingen kunnen nemen over hun eigen leven hangt sterk samen met bestaande normen. Een vrouw die een handtekening van haar man nodig heeft om een krediet af te sluiten en zijn toestemming niet krijgt, kan geen geld

Muhammad Yunus, de grondlegger van het microkrediet en ontvanger van de Nobelprijs voor de Vrede in 2006.

lenen. Uit onderzoeken blijkt dat mannen hun vrouwen vaak dwingen geld te lenen omdat de organisatie uitsluitend kredieten verstrekt aan vrouwen. Een man vertelt zijn vrouw hoeveel geld hij wil hebben, maar het lukt haar niet altijd dit bedrag te lenen. Basu sprak meerdere vrouwen die haar vertelden dat de hoogte van de lening tot ruzie thuis leidde. Hoewel de vrouw verantwoordelijk is voor het aflossen van de lening en het betalen van de rente, kan zij niet altijd meepraten over het uitgeven van het geld. Mannen nemen nog steeds de beslissingen over de aankopen, het onderwijs en huwelijk van hun kinderen en de gezinsplanning.
Vrouwen die een eigen onderneming hebben, vertellen niet zelden dat ze overwerkt zijn. ‘Ik sta op om vier uur ’s ochtends, doe mijn eigen werk en begin daarna met het huishouden. Rond tien uur begin ik met weven en stop daar pas om zes uur ’s avonds mee. Daarna is slapen het enige waar ik naar uitkijk omdat ik ’s ochtends weer vroeg op moet staan,’ zegt een van de geïnterviewde vrouwen. De zorg voor het gezin en het huishouden gaat onverminderd door en wordt niet gedeeld met de mannen in het gezin. Als deze vrouwen hulp vragen, schakelen ze hun dochters, schoonzussen of schoonmoeder in, bleek uit het onderzoek van Basu. Vrouwen die onder dwang een lening afsluiten worden op deze manier belast met een extra verantwoordelijkheid. In plaats van empowerment is er sprake van een verslechterde situatie.

  Lange weg te gaan

Op welke manier proberen de betrokken organisaties iets te veranderen aan deze situatie? Basu vroeg de medewerkers naar hun beleid met betrekking tot empowerment. Dat blijft beperkt tot het zich richten op vrouwelijke cliënten. Voorbeelden die laten zien dat organisaties acties ondernemen waarbij ze bestaande normen ter discussie stellen, heeft Basu niet gevonden. Dat is ook niet zo verwonderlijk, vindt zij, omdat binnen deze organisaties dezelfde normen gelden. Aan de andere kant zouden zij juist een rol kunnen spelen in het verbeteren van de situatie van de vrouwen. De vraag is wat vrouwen zelf zouden willen en wat zij zelf onder empowerment verstaan. Oikocredit, een organisatie die wereldwijd veel microkredieten financiert, organiseerde in juni het symposium Empowering Women – the Oikocredit Experience. Tijdens het symposium presenteerde Oikocredit een onderzoek naar empowerment. De onderzoekers vroegen vrouwen met een microkrediet een definitie van dit begrip te geven. Vrouwen associëren empowerment vooral met economische aspecten als geld verdienen en financiële onafhankelijkheid, en daarnaast met zelf kunnen nadenken en beslissingen kunnen nemen. Zij zien empowerment als iets positiefs. ‘Empowerment voor vrouwen betekent dat je zelf kunt beslissen wat je doet en daar plezier en voldoening uit haalt’, zegt een van de vrouwen. Het merendeel van de geïnterviewde vrouwen denkt dat de invloed van microkrediet op empowerment vergroot kan worden als de organisatie die hun het geld leent ook trainingen aanbiedt. Zij noemen bijvoorbeeld trainingen op het gebied van financiën, ondernemerschap, persoonlijke ontwikkeling

Empowerment Het bevorderen van gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen is een van de Millenniumdoelen van de Verenigde Naties (VN). Empowerment van vrouwen wordt door de VN gezien als een middel om dit doel te bereiken. Er zijn veel verschillende definities in omloop en het woord wordt verschillend geïnterpreteerd. Ook is het moeilijk meetbaar. Toch bestaat er over een aantal kenmerken overeenstemming: empowerment is een proces, het betekent in staat zijn je eigen keuzes te maken en daarnaar te kunnen handelen. Empowerment kent diverse dimensies, bijvoorbeeld economisch, politiek, juridisch, sociaal, of psychologisch. Het kunnen afsluiten van een lening en kunnen beslissen over hoe het geld besteed wordt, valt onder de economische dimensie. Empowerment in één dimensie leidt niet automatisch tot empowerment op een ander gebied. Niet alleen voor vrouwen, ook voor ‘the poor’ is empowerment een veelgebruikte term. Microkredieten worden gezien als middel voor empowerment van de armen. Een veelgehoorde kritiek op microfinanciering is dat de allerarmste mensen niet worden bereikt. Als het voortbestaan van de microfinancieringsinstelling of de winstgevendheid in gevaar is, richt de organisatie zich op beter betalende cliënten.

en man-vrouwverhoudingen. Indiase vrouwen maakten geen deel uit van dit onderzoek. Shobha Arole, bestuursvoorzitter van Oikocredit en afkomstig uit India, stelde tijdens het symposium dat vrouwen in India nog een lange weg te gaan hebben. Volgens haar is het belangrijk dat organisaties aandacht hebben voor gender, door Oikocredit gedefinieerd als eerlijke en op gelijkheid gebaseerde relaties tussen mannen en vrouwen.

  ‘Easy target’

Opvallend genoeg worden mannen zelden genoemd als het gaat om gender en om empowerment. Mannen spelen een rol bij het aanvragen, besteden en terugbetalen van de lening. Door bestaande normen en machtsverhoudingen kunnen zij veel invloed uitoefenen op het leven van vrouwen in India. Toch is er nauwelijks aandacht voor mannen, ook tijdens het symposium van Oikocredit. Empowerment van vrouwen lijkt alleen om vrouwen te gaan. Vragen naar de reden hiervan konden helaas niet door Oikocredit beantwoord worden voordat dit artikel gedrukt werd.
Ook Basu vroeg de organisaties die zij onderzocht waarom zij zich uitsluitend richten op vrouwen. Ze antwoordden eensgezind dat het bestrijden van armoede binnen het gezin of de familie het doel is. Nadat Basu doorvroeg verklaarden de geïnterviewden dat vrouwen een ‘easy target’ zijn die makkelijker te controleren zijn dan mannen. Mannen proberen soms te onderhandelen over terugbetaling van de lening of zijn het eerder ergens niet mee eens.
Als een organisatie zich op vrouwen richt vanuit dit uitgangspunt, lijkt empowerment eerder een probleem te zijn voor de organisatie dan een gewenst resultaat. Dit geldt ook voor mfi’s die alleen vrouwelijke cliënten hebben omdat vrouwen hun lening vrijwel altijd terugbetalen. Het is de vraag of hun voorkeur voor vrouwen blijft bestaan als vrouwen voor hun rechten opkomen en er bijvoorbeeld een probleem van maken als de rente verhoogd wordt. Of en hoeveel een microkrediet werkelijk bijdraagt aan empowerment van vrouwen hangt af van de uitgangspunten en werkwijze van de organisatie. Het is geen automatisch gevolg van het verstrekken van microkredieten aan vrouwen. Sterker nog, uit onderzoek blijkt dat de situatie van vrouwen kan verslechteren als organisaties zich alleen richten op vrouwen.
Als het belang van de organisatie voorop staat kan de focus op vrouwen ook weer worden losgelaten. Vooral als blijkt dat mannen een betere doelgroep zijn voor de mfi. Een onderzoeksexperiment in Sri Lanka, uitgevoerd door onder andere David McKenzie van de Wereldbank, laat zien dat mannen een hoger rendement haalden op het door hen geleende geld. Terwijl het voor vrouwen nul of negatief was, haalden mannen een rendement van negen procent per maand. Economisch gezien is het in dit geval efficiënter geld te lenen aan mannen. Als deze mannen het verdiende geld besteden aan hun gezin, dan is het gezin beter af als een man het geld leent. De inkomsten voor het gezin zijn dan hoger dan wanneer een vrouw het geld leent. Dit gaat wel voorbij aan de statusverhogende werking van microkredieten voor vrouwen. Maar zolang mfi’s empowerment van vrouwen beschouwen als een proces dat vanzelf plaatsvindt zodra ze vrouwen geld lenen, zonder er beleid voor te ontwikkelen en mannen erbij te betrekken, lijkt het niet juist empowerment als resultaat te claimen.