Een festival dat Calcutta elk jaar even op zijn kop zet

Durga-puja

Tijdens de jaarlijkse Durga-puja vieren hindoes de uiteindelijke overwinning van het goede in de strijd tegen het kwaad. Zo ook in Calcutta. Vijf dagen lang vormt de Bengaalse stad het decor van een festival dat de dagelijkse gang van zaken even compleet op zijn kop zet. xxx was erbij en vroeg enkele inwoners naar hun ervaringen.

Een drank die eeuwig leven geeft. Daar begon het allemaal om. Goden en demonen bestreden elkaar fel om de begeerde nectar te bemachtigen, want bezit van de drank zou de winnende partij een machtsoverwicht verschaffen. De goden leken al snel de overhand te krijgen, maar de demonen lieten het er niet bij zitten en belaagden de goden opnieuw. Zich bedreigd voelend, besloten de goden hun krachten te bundelen en een nieuwe godin te vormen die de demonen voorgoed moest verslaan: Durga. De nieuwe godin was buitengewoon krachtig en sloeg met succes diverse aanvallen af. Bij één aanval moest Durga het opnemen tegen een buffel. Ze onthoofdde het beest met de slag van een zwaard. Uit het lichaam van de buffel verrees Mahihasura, een demon: de sterkste die Durga ooit tegenover zich had gehad. In een beslissende strijd doodde ze de demon. De demonen trokken zich hierop definitief terug.

Belangrijker dan het verhaal zelf is de symboliek ervan: het conflict, de tegenstelling tussen goed en kwaad, speelt zich af in het leven en in de mens zelf. Dat het goede overwint is een fundamentele aanname en een les in het leven van de gelovigen. Wie de strijd aandurft en zijn innerlijke krachten bundelt, kan het kwaad om zich heen en in zichzelf uiteindelijk aan. Maar dat vereist moed, volharding en vertrouwen in eigen kunnen.

De woonplaats van de goden bevindt zich volgens hindoevertellingen in de Himalaya. De god Shiva en de godin Parvati huizen op de berg Kailash (in het huidige Tibet). Eens per jaar verlaat Durga (een verschijningsvorm van Parvati) haar verblijfplaats en reist naar die van Shiva en Parvati om hen haar respect te betonen. Hindoes interpreteren dat bezoek van de godin aan haar ouderlijk huis als een bezoek aan de mensenwereld, aan hun eigen huizen. Deze voor hindoes zo belangrijke gebeurtenis wordt gevierd tijdens de Durga-puja.


Provisorische tempeltjes

Her en der worden van bamboe tempelachtige constructies opgericht. Deze worden met hout en karton afgedicht en daarna wit overgeschilderd. In deze provisorische tempeltjes zijn steeds vijf godenbeelden te vinden op een podium (pandal). Samen stellen zij de voornaamste godenfamilie voor. In het midden staat het grootste beeld: moeder Durga, meestal voorgesteld met acht armen. In haar handen houdt ze voorwerpen die haar diverse kwaliteiten symboliseren. Links en rechts van haar staan telkens twee andere goden: haar vier kinderen. Links Ganesh en Laksmi, rechts Sarasvati en Kartikeya. Durga's vader, de god Shiva, staat er niet met een apart

bezoekers van een pandal

beeld bij. Het festival is immers gewijd aan Durga. De aanwezigheid van Shiva zou de aandacht teveel van haar afleiden. Meestal is de god op de achtergrond toch aanwezig, en wel in de vorm van een afbeelding aan de wand achter de vijf beelden.

Veel overheidsinstellingen zijn rondom de puja een week gesloten. Sommige scholen zelfs een hele maand, want kort na Durga-viering volgen ook de festivals Laksmi-puja (Diwali) en Kali-puja. Veel inwoners van Calcutta nemen een langere vakantie op en verlaten de stad voor familiebezoek. Uit de hele omgeving stromen echter ook mensen toe om het festival in de stad mee te maken. Gevolg is dat rond de puja veel treinen van en naar Calcutta volgeboekt zijn. Ook treinen in de voorstad zijn vaak afgeladen. In de stad zelf is het al met al niet veel drukker dan anders. Wel is de drukte geconcentreerd rond ongebruikelijke plaatsen. Rondom de grotere festivaltempels is er geen doorkomen aan, terwijl het in kantoorgebieden juist opmerkelijk rustig is. Veel families bezoeken tijdens de vijf dagen van de puja dagelijks diverse, speciaal voor het festival opgerichte, tempels verspreid over de stad. Dit combineren zij met bezoek aan de familie, waarbij mensen voor de gelegenheid aangeschafte kleding aantrekken en cadeaus meebrengen. De bezoekers worden onthaald op - veelal zelfgemaakte - zoetigheden, die alleen tijdens de puja genuttigd worden.

Het zijn belangrijke dagen voor de gelovigen. Met de verering van Durga hopen zij de godin gunstig te stemmen. Ze vragen haar hen kracht en moed te geven om moeilijke tijden te doorstaan. Jongeren tonen ouderen respect door met de rechterhand hun voeten aan te raken. Is dit het hele jaar door al gebruikelijk, nu helemaal. Vetes met familie en collega's worden bijgelegd. Mensen zetten een punt achter slechte verstandhoudingen met elkaar en proberen met een schone lei verder te gaan.

Al vóór het begin van deze Durga-puja hing in Calcutta een eigenaardige sfeer. Lange rijen voor kleding- en schoenwinkels. Mensen willen blijkbaar netjes opgedirkt voor de dag komen. Kranten kwamen al weken van tevoren met puja-specials. In de aanloop, maar ook tijdens en na de puja ontmoette ik diverse mensen, die er elk op een eigen manier mee te maken hadden. Hun verhalen geven een afwisselend beeld van een festival dat Calcutta elk jaar even op zijn kop zet...


Hindoepriester, bij een kleine pandal in de wijk Salt Lake:

"Twee maanden van tevoren beginnen we het festival voor te bereiden. Elk district in de stad heeft een team van afgevaardigden dat meedoet aan de besprekingen met het stadsbestuur. Zo'n districtsteam onderhoudt contacten met de diverse buurtteams. Ik maak deel uit van het team voor deze buurt. In elk buurtteam zit in elk geval een priester, die de pandal beheert en de rituele handelingen uitvoert. We bepalen wanneer de tenten opgebouwd gaan worden, wie de beelden maken, beschilderen en vervoeren naar de pandal. We stellen een programma vast voor de puja. In drukke buurten of districten is er overleg met de politie over de veiligheid, maar in deze rustige buurt is dat niet nodig. Ons buurtteam heeft weer contact met mensen in de buurt die meehelpen met de organisatie, het inzamelen van geld, etc. Dat is hier nooit zo'n probleem. Het is geen grote wijk en mensen helpen graag mee.
Mijn bezigheden tijdens de puja concentreren zich hier in de pandal. Ik voer de rituele handelingen uit. Ik offer het voedsel dat de mensen komen brengen aan Devi Durga en lees heilige teksten. Aan het eind van de puja voer ik slotrituelen uit. Dan nemen we met de buurt afscheid van Durga en de andere goden. De vijf beelden laden we op twee vrachtwagens en dan rijden we naar de Hoogli-rivier. Veel buurtbewoners gaan mee. In de rivier gaan de beelden te water. Slechts een paar plaatsen zijn daarvoor geschikt. Aangezien alle buurten uit de hele stad de beelden te water komen laten, is er een schema voor opgesteld. Zonder zo'n schema zou het een puinhoop worden. De materialen waarvan de beelden zijn gemaakt - bamboe, stro en rivierklei - geven we terug aan de natuur. Daarmee symboliseren we de terugtocht van Durga naar haar eigen huis. Meestal ga ik niet mee naar de rivieroever. Het is een hele rit en ik ben de jongste niet meer. Ik blijf achter bij de pandal om op te ruimen."


Mevrouw Rina Bose:

"Mijn grootvader had altijd al een hekel aan de verering van beelden. Hij vond dat kinderachtig, iets voor simpele zielen. Hij besefte dat mensen behoefte hadden aan een concrete weergave van goden, maar die weergaven zeiden hem niets en vond hij willekeurig. Hij meende dat de meerderheid van de mensen die wèl godenbeelden vereren niets begrepen van de betekenis van het festival en niet dieper konden kijken dan de afbeeldingen zelf. Hij had dan ook nooit afbeeldingen van goden in zijn huis. Toch was hij tegelijkertijd een diep religieus mens.
Die eigenschappen hebben we in de familie eigenlijk allemaal van hem overgenomen. Uit respect voor zijn persoon en wijsheid, maar ook omdat zijn ideeën ons aanspraken. We vormen een vrij progressief nest wat dat betreft. Voor veel hindoes is de verering van de goden door het

voedseloffers aan de godin

uitvoeren van rituele handelingen juist heel belangrijk. Wij kijken daar wat anders tegenaan. Voor ons is dat 'hindoe-besef' niet zo belangrijk. We hèbben het wel, maar koesteren het niet zoals veel anderen.
Als je teruggaat naar de wortels van religies zie je dat ze in feite niet veel verschillen. Allemaal hebben ze kernbegrippen als naastenliefde, zorg voor elkaar en overwinning van slechte eigenschappen. Mijn grootvader zei altijd dat je religie als een groot meer hoog in de bergen moet zien, een soort oerbron. Het water stroomt naar beneden in diverse vertakkingen. Dat zijn de verschillende geloofsrichtingen. Uiterlijk zijn die allemaal anders, maar ze hebben dezelfde bron. Dat besef leeft in onze familie heel sterk. Het maakt dat wij ons weliswaar hindoe voelen, maar niet op een blinde manier. Wij hechten weinig belang aan de uiterlijke rituelen. Dat de ene hindoegod er zus en de andere hindoegod er zo uitziet, interesseert ons weinig. Veel meer gaat het ons om de betekenis van de verhalen. Praktisch gezien betekent het dat we nauwelijks deelnemen aan de rituelen tijdens de puja. We gaan wel naar één of twee pandals, maar vullen daar niet onze dagen mee, zoals veel anderen."


Mevrouw Ganguli, eind 60:

"Ik ben geboren en getogen in Calcutta en heb Durga-puja elk jaar van mijn leven in deze stad meegemaakt. In de loop der jaren zie ik het steeds verder veranderen. Vroeger vierden de mensen het meer binnenshuis. Het was een voornaam maar sober evenement. Er waren wel openbare bijeenkomsten bij tempels, maar anders dan nu. We bezochten familie, brachten kleine cadeautjes mee en toonden respect aan ouderen. Het religieuze element stond voorop gedurende het festival.
Ik heb de indruk dat dat meer en meer bijzaak aan het worden is. Het festival vormt steeds meer een aanleiding tot feesten. De aandacht voor de eigenlijke betekenis neemt af. Wij Indiërs zijn kleurrijke mensen. Dat is een kwaliteit waar ik persoonlijk trots op ben. We houden van kleur en variatie. Dat zie je aan de prachtige kleren die mensen aantrekken tijdens de puja. Tegenwoordig uit die kleurrijkheid zich echter in veel overdreven glitter en neonlichten. Vooral bij de grotere pandals in het centrum van de stad is het een en al schitter. Is dat nou nodig? Mij gaat het te ver.
Neem een pandal elders in deze wijk: die staat niet in een nagebouwde tempel, maar in een replica van de Titanic! Nou vraag ik je! Dat heeft toch niets meer met ons festival te maken? Mijn kleinzoon moest me uitleggen dat de Titanic een beroemd schip is en dat er een film over gemaakt is. Ik begrijp niet dat de pandit daarmee akkoord is gegaan.
Het zijn allemaal tekenen van een nieuw India waarmee ik niet vertrouwd ben. Mensen mengen tegenwoordig oeroude rituelen met dingen die daar volstrekt niets mee te maken hebben. Tegen veranderingen en modernisering heb ik niets, maar er zijn grenzen. Het leidt de aandacht zo af van de kern: Devi Durga, de kracht van het goede dat het kwaad overwint. Maar ja, mijn kleinzoon Vivek zegt dat hij het prachtig vindt. En naar de jeugd moeten we ook luisteren, want die is onze toekomst. Tijdens de puja blijf ik het liefste binnen, zoals ik dat altijd deed. Ik ga of en toe wel naar de pandal hier op het plein om Durga te vereren. Maar de grote pandals bezoek ik niet meer. Het is me daar veel te druk, maar ook is de sfeer er anders. Andere jaren ging ik er wel eens heen. Ik kreeg altijd de indruk dat mensen meer een dagje uit waren dan dat ze voor Devi Durga kwamen. Achter de pandal is soms een hele kermis opgezet met allerlei attracties, zoals een draaimolen en een huis vol lachspiegels. Daar houd ik niet van. Natuurlijk moet de puja-tijd er ook een zijn van vreugde en ontspanning, maar ik zou het graag soberder zien.
De puja wordt ook steeds commerciëler. Pandals worden steeds groter en spectaculairder. Daar is natuurlijk geld voor nodig. En voor zulke kostbare dingen is vaak het geld, dat de buurt bijeenbrengt, niet voldoende. Grote bedrijven storten geld in de kas op voorwaarde dat hun naam goed zichtbaar op of liefst in de pandal staat vermeld. Goede daden verrichten tijdens de puja is erg belangrijk. Dat daar commercieel een slaatje uit geslagen wordt, is in mijn ogen bijzonder kwalijk. Niet alleen bedrijven maar ook politici en politieke partijen proberen in een goed daglicht te komen in deze periode. Er worden bijeenkomsten gehouden en er wordt gul gedoneerd aan diverse hindoekringen in de stad. Alle partijen doen mee aan dat spel. Zelfs de meest corrupte politici spelen opeens de heiligheid zelve. Misselijk vind ik dat. Mijn man had er minder moeite mee. Hij bekeek het realistischer, en zei dat dat op een bepaalde manier altijd al zo geweest was. Zo was het in heel het leven, zei hij. Zo nuchter kon ik het nooit bekijken.
Mijn man is in de jaren tachtig verschillende keren naar Europa en Amerika geweest - ook wel eens tijdens Kerstmis. Hij zegt dat Kerstmis ergens wel lijkt op Durga-puja. Het schijnt ook niet meer zo religieus te zijn als het ooit geweest is. Franse vrienden vertelden hem dat veel mensen niet eens weten wàt er gevierd wordt tijdens Kerstmis!"


Politieagent, bij de pandal achter treinstation Sealdah:

"Ergens is het een eer om tijdens de puja te werken bij de grote pandals. Maar stiekem hopen de meeste van mijn collega's toch dat ze die dagen geen dienst hebben. Het is extreem druk en daardoor chaotisch. Bovendien willen we allemaal bij onze eigen familie zijn. We zijn met te weinig mensen om de boel goed te organiseren en daardoor gaat er veel mis. Maar meestal komt het uiteindelijk allemaal wel weer goed.
Bij de grote pandals zorgen we er met een team voor dat de grote stromen voetgangers veilig kunnen oversteken. We spannen een touw over de weg - zoals hier - om de auto's vijf minuten lang tegen te houden. Daarna spannen we hetzelfde touw over de oversteekplaats voor voetgangers om de auto's langs te laten. Zo gaat het de hele avond en nacht door. Als we dat niet zo zouden doen, zou het een regelrechte puinhoop worden met de drukte tijdens de puja."


Mahesh, 27, medewerker bibliotheek:

"Ik woon in Salt Lake, een wijk in het oosten van de stad. Daar wordt Durga-puja uitbundig gevierd. Op bijna elk plein is wel een tempeltje ingericht. Ik woon aan zo'n pleintje en elk jaar staat ook daar een tempeltje. Tijdens de puja is er een programma van muziek, dans en samenkomsten. Twee dagen voor aanvang worden rond de tempel grote boxen gemonteerd, waar muziek uitschalt. De hele dag door. Alleen tussen 1 en 5 uur 's nachts niet. Vlakbij ons huis staat ook zo'n luidspreker. En die gaat hàrd! Iedereen rondom het plein heeft eigenlijk alleen maar last van die herrie. Oude mensen, kleine kinderen... dat kun je ze toch niet aandoen! Maar ja, het is het belangrijkste festival in het jaar voor ons hindoes. Voor zover ik weet, heeft nog nooit iemand durven klagen. Dat zou immers uitgelegd kunnen worden als desinteresse in het geloof.

Stiekem heb ik weleens overwogen om diep in de nacht de draadjes van de boxen door te knippen. Maar als ze er achter zouden komen, zouden ze me lynchen. De puja verstoren is zo'n beetje de grootste misdaad die je hier kunt begaan. Dat wil niemand op zijn geweten hebben. En voor amper een week is die herrie nog wel uit te houden."


Manisha, 17, met haar moeder wachtend voor een kledingzaak:

"Mijn vader houdt niet zo van winkelen. Zelfs tijdens de puja vindt hij veel geld uitgeven aan nieuwe kleding maar verspilling. Mijn moeder houdt wèl van winkelen. In de week van de puja gaan we samen meestal twee of drie keer de stad in.

Zo vaak kom ik niet in de stad, want dat is drie kwartier reizen met de trein. Sommige mensen gaan elke dag met de trein omdat ze in de stad werken, zoals mijn vader. Maar ik niet. Ik zit op school in het stadje waar we wonen en heb daar mijn familie en vriendinnen. Daarom zijn de uitstapjes naar het centrum voorafgaand aan de puja een leuke tijd waar ik al lang van tevoren naar uit kijk. We kopen meestal één of twee nieuwe outfits. Ook op sieraden zijn we allebei dol. Uren en uren kunnen we aan winkelen spenderen. Na afloop gaan we soms naar de film."


Eigenaar Chinees restaurant:

"Ik ben hier in Calcutta geboren. Slechts twee keer ben ik in China geweest. Oorspronkelijk komt mijn familie uit de omgeving van Kanton in het zuiden van China, zoals de meeste van de ruim 5000 Chinezen hier in Calcutta. Voor zaken is beetje bij beetje de hele familie hier neergestreken.
Zelf zeggen die hindoefestivals me helemaal niets. We trekken natuurlijk wel op met hindoes - het personeel in dit restaurant, Indiase vrienden - maar toch zijn we altijd veel op onszelf geweest. Sommige andere Chinezen zijn meer geïntegreerd in de samenleving. Wij hebben daar nooit echt behoefte aan gehad. De puja gaat dan ook grotendeels aan ons voorbij. Als het rustig is, sturen we het personeel eerder naar huis, zodat ze naar hun familie kunnen. Verder is er voor ons geen verschil met andere dagen."


Ajit Kumar:

"De puja begon voor mij wat onprettig. Ik ga nog wel eens om met jongens uit de buurt die dealen. Maar ik ben echt geen verslaafde, hoor. Op een avond, een paar dagen voor het begin van de puja, zaten we met zijn vieren bij elkaar en kwam de politie langs. Twee van die jongens waren vaker ingesloten voor dealen. Ze hadden net dat spul op hun schoot toen de politie langskwam. Stom van ze. We moesten alle vier mee. Het bleek dat de politie bezig was met een schoonveegactie en alle potentiële relschoppers en oude bekenden aan het oppakken was. Ze wilden de puja rustig laten verlopen. Twee dagen heb ik vastgezeten op het bureau. Ze hebben verder niets met ons gedaan. We moesten gewoon van de straat af. Mijn vader kwam naar het bureau toen hij hoorde dat ik daar zat. Ik weet niet wat hij met de chef besproken heeft, maar ik mocht wel gaan. Die andere jongens moesten de rest van de puja blijven.
Onderweg naar huis zei mijn vader niets. Eenmaal binnen liet hij me alle hoeken van de kamer zien. Hij had nooit geweten dat ik wel eens met die jongens omging. Ik ben zijn oudste zoon; ik had hem vernederd. Als straf moest ik de hele puja binnen blijven. Hij was laaiend."


Paul uit Engeland, in Calcutta als deel van een reis door India:

"Durga wàt?"